چهارمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی ششمین جشنواره بین‌المللی شعر اشراق با موضوع «حوزه و شعر کودک» با حضور حجت الاسلام والمسلمین محسن عباسی ولدی کارشناس امور تربیتی و سید محمد مهاجرانی شاعر کودک و به دبیری حجت الاسلام والمسلمین سیدسلمان علوی شاعر حوزوی برگزار شد.

"کلیسا و روحانیت مسیحی، آغازگر ادبیات کودک در غرب است"

در ابتدای این نشست، حجت الاسلام علوی خاستگاه اصطلاح ادبیات کودک را غرب مدرن دانست و گفت: اگرچه ریشه‌ها و تاریخچه ادبیات کودک بحث دیگری دارد، اما اصطلاح «ادبیات کودک» مولود تحولات عصر جدید و مدرنیته است. اگر مسأله غرب مدرن را انسان و فرد بدانیم، این رویکرد ملازم مطالعات جدید درباره زن و کودک بود. از قرن هفدهم به بعد توجّه به کودک و نیازهای او به عنوان یک ابژه در مطالعات اجتماعی تحولاتی را در زمینه پژوهش، نظام آموزش، ادبیات، اقتصاد و تولید به وجود آورد و آغازگر این بحث‌ها افرادی مثل روسو و جان لاک هستند.

وی ادامه داد: نخستین متن رسمی ادبیات کودک توسط یک کشیش انگلیسی به نام جیمز جانی وی نوشته شد. او در کتابی عنوان «یادگاری برای کودکان» تلاش کرد عقاید مذهبی را به عنوان بهترین ابزار جلوگیری از ترس تلقین کرد. پس از او «جان بانیان» که کلیسا هر ساله برای او بزرگداشت برگزار می‌کند، کتابی با عنوان «سلوک زوّار» تالیف کرد و در آن تعالیم مذهبی و اخلاقی را با بیانی نوشت که برای کودکان قابل استفاده باشد. لیکن این تلاش‌ها در غرب سرنوشت دیگری داشت و پس از یک قرن با به وجود آمدن آثاری مثل آلیس در سرزمین عجایب، رویکرد دینی و اخلاقی در ادبیات کودک تحت الشعاع اصالت لذت قرار گرفت.

"سیطره فضای مجازی آینده شعر کودک را مبهم کرده است"

حجت الاسلام علوی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به تاریخچه شعر کودک در ایران گفت: زمینه‌های شعر کودک را باید در آثار ملک الشعرا و ایرج‌میرزا و نسیم شمال جستجو کرد و بعدها افرادی مثل عباس یمینی شریف و شاملو و دیگران رسماً اشعار کودکانه سرودند. ایشان اوج شکوه شعر کودک را دوران پس از انقلاب دانست و درباره شعر کودک در حوزه: دهه هفتاد و هشتاد با حلقه‌ای که در دفتر تبلیغات قم شکل گرفت، دوران درخشانی برای شعر کودک در حوزه بود، ولی با تعطیل شدن نشریاتی مثل پوپک و سلام بچه‌ها متأسفانه این حلقه‌ها امروز بسیار کمرنگ شده است. ایشان سیطره فضای مجازی در جهان امروز را خطری دانست که هنر را تهدید می‌کند و گفت: امروزه اقبال نسبت به هنرهایی مثل خوشنویسی، شعر و نقاشی در نسل‌های جدید کمرنگ شده است و آینده شعر کودک با این اوصاف آینده مبهمی است. از این رو نیاز است که تمرکز دوباره‌ای در حوزه برای تعلیم و ترویج شعر کودک صورت پذیرد.

"نقش حوزه، راهبری شاعران کودک است"

در ادامه این نشست حجت الاسلام مهاجرانی در تبیین مفهوم «حوزه و شعرکودک» گفت: حوزه و شعر کودک یعنی خدمات متقابل حوزه و شعر کودک، یعنی بررسی و تبیین خدماتی که حوزه به شعر کودک داشته و باید داشته باشد و نیز خدماتی که شعر کودک به حوزه علمیه داشته است. ایشان نقش حوزه را راهبری و راهنمایی دانست و گفت ممکن است پرورش طلبۀ شاعر کودک در حوزه ضرورت نداشته باشد، لیکن رسالت حوزه ایجاب می‌کند که خدمات و امکانات مربوط به شعر دینی را برای شاعران کودک فراهم کند. ایشان خدمات حوزه به شعر کودک را در چهار محور قابل توجه دانست و گفت: اولین خدمتی که حوزه می‌تواند به شعر کودک داشته باشد معرفی و تاکید بر سوژه ها و موضوعاتی است که تاکنون مورد توجه جدی قرار نگرفته است. به عنوان مثال درباره غدیر شعر کودک زیاد سروده شده، اما در مورد مباهله شعرهای زیادی گفته نشده. حوزه باید فهرستی از موضوعات و سوژ‌های پر اهمیت را که در تربیت دینی کودکان اهمیت ویژه دارند پیش روی شاعران کودک قرار دهد.

مهاجرانی وظیفه دیگر حوزه را تبیین و تحلیل دقیق تر و عمیق تر معارفی دانست که می تواند برای شاعران کودک الهام بخش باشد.

"تألیف معانی و بیان و صنایع ادبی ویژه کودکان بر اساس قرآن"

حجت الاسلام مهاجرانی با اشاره به ویژگی های بلاغی قرآن کریم و منابع دینی افزود: با بهره گرفتن از ویژگی های بلاغی قرآن می‌توان به تقویت ویژگی های ساختاری و شکلی شعر کودک کمک کرد. ایشان ضمن ارائه مثال‌هایی از قرآن و تطبیق آن در شعر کودک گفت: تا کنون با بررسی یک سوم قرآن، بیش از چهارصد شیوۀ بیانی متناسب برای شعر کودک استخراج شده است و با تحقیق بیشتر شاید بتوان فصل دیگری از فصاحت و بلاغت ویژه ادبیات کودک را بر اساس شیوه بیانی قرآن تألیف کرد.

ایشان در بخش پایانی سخنان خود طبقه بندی معارف دین و برجسته سازی و اولویت بندی معارف متناسب با سن کودکان و متناسب با شرایط زمانی و مکانی کودکان را چهارمین خدمتی دانست که حوزه می‌تواند برای شاعران کودک داشته باشد.

حوزه باید در مبانی روان‌شناسی رشد تجدید نظر کند

حجت الاسلام عباسی ولدی با اشاره به بایدها و نبایدهای تربیت کودک گفت: آنچه که در حال حاضر چهارچوب‌ها و خط قرمزهای تربیتی را برای متولیان آموزش کوکان و از جمله شاعران کودک ترسیم می‌کند، نظریاتی است که تحت عنوان روان‌شناسی رشد از سوی اندیشمندان غربی به ما دیکته شده است. ایشان خاستگاه این روانشناسی را جوامعی دانست که هم از لحاظ مبانی، هم جامعه مخاطب، هم شیوه تحقیق و هم در اصول تربیت بیگانه از جامعه ایرانی و اسلامی است و تربیت بر اساس اینگونه ملاک، نمی‌تواند برای کودکان جامعه ما هویت‌ساز باشد. باید پرسید چه کسی و با چه مبنایی روان‌شناسی پیاژه‌ای را قابل تعمیم به کودکان مسلمان شیعه ایرانی دانسته است.

"وجوه ممیّزه هویت شیعی باید در شعر کودک برجسته شود"

حجت الاسلام عباسی ولدی با اشاره به مفاهیم تربیتی مشترک بین تمدن‌ها گفت: برخی از مفاهیم مثل نیکی به پدر و مادر، حفظ محیط زیست، احترام به دیگران و حتی بسیاری از مضامین مذهبی مثل توصیف جسمانی و اخلاقی امامان و بزرگان، مسائلی است که دنیای غرب مشکلی با آن ندارد و در شعرهای کودکان ما هم به آن زیاد پرداخته شده است. اما مضامینی که ویژه و هویت‌بخش تشیع است اجازه ورود به ادبیات کودک را ندارد. ایشان افزود: توانایی‌های جسمانی و اخلاقی اهلبیت، وجوه ممیزه تشیع نیست، بلکه آنچه تشیع را متمایز می‌کند اعتقاد به ولایت است. تبری و تولی و تبیین چیستی و ابعاد آن مفاهیمی است که روان‌شناسی رشد حاکم آن را بر نمی‌تابد و بنا به گفته برخی از نویسندگان، بسیاری از ناشران انتشار کتاب نویسنده را به شرطی قبول می‌کنند که مشتمل بر این مضامین نباشند.
 

"سلام فرمانده نمونه‌ای از جریان‌سازی در ادبیات کودک است"

حجت الاسلام عباسی ولدی گفت: استدلال مدافعان فضای حاکم این است که مضامینی که در روان‌شناسی رشد به عنوان خط قرمز معرفی شده است، چنانچه در ادبیات کودک مورد استفاده قرار گیرد، کودک آن را پس می‌زند و راه تأثیرگذاری بسته می‌شود. در حالی که این بیان اگر مصداق صحیحی داشته باشد مربوط به جوامعی است که خاستگاه این نظریات بوده و شامل جامعه شیعی نمی‌شود. ایشان با اشاره به استقبالی که از سرود سلام فرمانده شد گفت: این سرود چه به لحاظ شعری و چه به لحاظ اجرا دارای ضعفهای بسیاری است، اما باید توجه کرد که چرا این سرود با وجود این ضعف‌ها توانسته جریان‌ساز باشد. آنچه این شعر را متمایز کرده و اینگونه بی سابقه مورد توجه کودکان قرار داده، پا گذاشتن بر همان چهارچوب‌هایی است که صاحب‌نظران غربی در نظریات مربوط به ادبیات کودک آن را نپذیرفته‌اند و متأسفانه بسیاری از دوستان ما نیز باور کرده بودند که همان چهارچوب‌ها قابل تعمیم به ادبیات ایران است.

ایشان در پایان مطالب بر مسأله ولایت تأکید کرد و گفت: با کنار زدن بایدها و نبایدهای وارداتی و شناخت و انعکاس صحیح وجوه ممیّز و هویت‌ساز تشیع در ادبیات کودک، ادبیات کودک از رخوت فعلی در خواهد آمد و مورد استقبال و توجه کودکان ما قرار خواهد گرفت و می‌توان بر همین اساس صدها کار موفق‌تر از سلام فرمانده ارائه کرد.

در پایان این نشست، حجت السلام علوی ابراز امیدواری کرد: با وجود ظرفیت‌های موجود و اساتیدی همچون استاد تقی پور متقی و دیگران، در صورت حمایت مسئولین و دفتر تبلیغات و توجه به لزوم تمرکز بر شعر کودک، می‌توانیم دوباره شاهد رشد ادبیات کودک در حوزه‌های علمیه باشیم.